Antyteza (gr. antíthesis - przeciwstawienie) – figura retoryczna polegająca na kształtowaniu zdania z elementów znaczeniowo przeciwstawnych. Służy zwiększaniu ekspresji wypowiedzi. Jest bardzo charakterystyczna dla twórczości baroku. Należy pamiętać, że antyteza to nie oksymoron! W przeciwieństwie do niego przeciwstawia sobie pojęcia lub sądy, które nie odnoszą się bezpośrednio do siebie.
Figurą zbliżoną do antytezy jest antyteton, dostępne źródła wskazują na jego odrębność, ale nie tłumaczą konkretnie, czym się różni.
Dobrym przykładem antytezy jest znany fragment inauguracyjnego przemówienia Johna F. Kennedy’ego: Nie pytaj, co twój kraj może zrobić dla ciebie, zapytaj, co ty możesz zrobić dla swojego kraju.
Również Abraham Lincoln dostrzegł moc antytezy, mówiąc Życie nauczyło mnie, że ludzie bez wad mają niewiele zalet.
Przykłady antytezy
Bóg się rodzi, moc truchleje Pan niebiosów – obnażony Ogień krzepnie, blask ciemnieje Ma granicę – nieskończony
(Franciszek Karpiński, Bóg się rodzi, moc truchleje)
Ty pójdziesz tą doliną, gdzie ustaje łkanie, a ja pójdę tą górą na twoje spotkanie.
(Bolesław Leśmian, Strój)
Leżysz zabity i jam też zabity, Ty – strzałą śmierci, ja – strzałą miłości, Ty krwie, ja w sobie nie mam rumianości, Ty jawne świece, ja mam płomień skryty
(Jan Andrzej Morsztyn, Do trupa)
Jęk szczęścia, ledwie zabrzmiał, przemienia w jęk: „Biada!”.
Marzenie w jednej chwili czyni snem prześnionym.
Wszystko to wiemy; lecz choć wiemy, wciąż nas wściekła
Żądza, raj obiecując, wiedzie w otchłań piekła.
(William Shakespeare, Sonet 129, przeł. S. Barańczak)