Katachreza (gr. katachresis = nadużycie) – figura retoryczna polegająca na użyciu słowa w nieprawidłowy semantycznie i nielogiczny sposób. Uznawana często za odległą znaczeniowo metaforę. Może być zastosowana celowo, wskutek nadmiernej literackości lub niechcący, poprzez pomyłkę (tu prym wiodą komentatorzy sportowi, jak chociażby Zbigniew Boniek i jego słowa: spojrzał Peruzziemu prosto w oczy i strzelił w jego lewy róg
).
Często zdarza się, że katachreza przyjmuje się w języku i jej stosowanie nikogo nie razi (np. wyrażenie kolorowa bielizna
na coś, co było pierwotnie białe). Jest to bardzo ważne i bardzo ciekawe źródło nowych językowych konstrukcji.
Drugim znaczeniem katachrezy jest zapełnianie luki słownikowej przez odniesienie nazwy pewnego zjawiska do opisu innego nazwiska, które nazwy jeszcze nie posiada. Szczególnie często odnosi się tu części ludzkiego ciała do opisu fragmentów przedmiotów, np. kolanko rury
, noga stołu
, żebro kaloryfera
, serce dzwonu
lub płuca Ziemi
. Wiele takich określeń weszło na stałe do polszczyzny.
Przykłady katachrezy
Melodia pędziła ekspresem,
Niecierpliwa, marsowa, surowa.
Na maleńkich stacyjkach czekały
Prowincjonalne słowa.Wrzała w oknie, skandując zaciekle Kanonadą wybuchów po torze,
Gdy na słotnych peronach rozmokłe, rozwlekle
Stały grupki bezforemnych stworzeń.
Rozdziawiały okrągłe głoski,
Nadymały literek brzuszki
Delegacje, sodalicje, związki,
Słówka-małpki i słówka-papużki.
(Julian Tuwim, Historia, katachreza w pierwszym znaczeniu)
Pytany, wyrzekł zdanie i w niewielu słowach.
Myślano, że dzisiejszej podejmie się sprawy
I stanie swą osobą na czele wyprawy;
Bo bijatykę lubił nieźmiernie za młodu
I był nieprzyjacielem moskiewskiego rodu.
(Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, katachreza czoło wyprawy
w drugim znaczeniu)