Apostrofa (gr. apostrophé = zwrot) – figura retoryczna polegająca na bezpośrednim zwróceniu się w intonacji wykrzyknikowej do osoby, bóstwa, przedmiotu lub idei. Wprowadza do wypowiedzi elementy patosu i podniosłości. Apostrofa występuje często w utworach modlitewnych, w których podmiot liryczny w uroczysty sposób przemawia do Boga.
Adresat apostrofy jest często fikcyjny, wyraźnie odrębny od rzeczywistego świata. Zwrot kierowany do elementów świata pozaludzkiego poddaje je w pewnym sensie personifikacji, zakłada bowiem, że są w stanie wysłuchać nadawcy komunikatu.
Apostrofy stosowane są przez profesjonalnych mówców, którzy pełni emocji zwracają się do swoich słuchaczy. Zjednują sobie tym samym audytorium i tworzą z nim nić porozumienia ponad dzielącymi obie strony różnicami.
Szczególnym, bardziej rozległym objętościowo rodzajem apostrofy jest inwokacja.
Przykłady apostrofy
Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary?
Czego za dobrodziejstwa, którym nie masz miary?
Kościół Cię nie ogarnie, wszędy pełno Ciebie:
I w otchłaniach, i w morzu, na ziemi, na niebie.
(Jan Kochanowski, Pieśń XXV)
Gestykulując wzrokiem, ciskając źrenicą
Jak rozkazem: Hej, zatańcz, Warszawo, stolico!
Hej, porusz, porusz się, stolico!
Przewróć się w moich oczach, owężaj się, wiń,
Roztaczaj się, mozajkuj - i płyń - i płyń...
(Julian Tuwim, W Warszawie)
Bez serc, bez ducha, to szkieletów ludy;
Młodości! dodaj mi skrzydła!
Niech nad martwym wzlecę światem
W rajską dziedzinę ułudy.
(Adam Mickiewicz, Oda do młodości)