Enallage (z gr. zmiana) – figura retoryczna polegająca na zmianie formy gramatycznej przy równoczesnym zachowaniu znaczenia wypowiedzi. Zmiana ta wprowadza zamęt, jest bowiem nieoczekiwana przez odbiorcę. Może być gramatycznie i logicznie poprawna, w wielu przypadkach jednak prowadzi do błędu językowego.
Który z elementów języka ulega zmianie? Panuje tu duża dowolność – może być to końcówka przypadku lub koniugacji, liczba, osoba, strona czasownika, rodzaj rzeczownika lub czas. Np. kiedy zamiast napisałem kartkówkę na 5
powiemy kartkówka została przeze mnie napisana na 5
, nasza wypowiedź stanie się nieco sztuczna i zaskakująca.
Szczególny rodzaj enallage, gdzie zmianie ulega przypadek gramatyczny, nazywamy antiptosis.
Przykłady
– Co jest?!
– Nic, panie kierowniku! Oczko mu się odlepiło. Temu misiu.
(Cytat z filmu Miś, błąd językowy)
Towarzyszu Dzierżyński, pozwólcie. Opowiem o nas. Chyba chcecie wiedzieć, jak dzisiaj, jakie sprawy i jakie troski? Zwyciężyliśmy, towarzyszu, nową budujemy Polskę.
(Cytat z socrealistycznego wiersza Andrzeja Mandaliana Towarzyszom z bezpieczeństwa, typowy przykład komunistycznej nowomowy)
— Chciałem powiedzieć — wyjaśnił z goryczą Ipslore — że na tym świecie jest chyba coś, dla czego warto żyć.
Śmierć zastanowił się przez chwilę.
KOTY, stwierdził w końcu. KOTY SĄ MIŁE.
(Terry Pratchett, Czarodzicielstwo, zamiana rodzaju żeńskiego na męski)