Zeugma (gr. zeûgma) – figura retoryczna; każdy przypadek paralelizmu lub elipsy, w którym jeden element nadrzędny A odnosi się do dwóch lub więcej elementów podrzędnych B i C (np. otworzyła drzwi i serce dla biednej sieroty
zamiast otworzyła drzwi i otworzyła serce dla biednej sieroty
– wyrzucamy ze zdania drugi czasownik, pierwszy mianujemy elementem nadrzędnym, drzwi i serce zaś – elementami podrzędnymi). Można to zapisać matematycznie – AB + AC = A(B+C).
Wyróżniamy zeugmę prostą, w której element A ma w stosunku do B i C takie samo znaczenie oraz zeugmę złożoną, czyli syllepsis.
W pewnym sensie przeciwieństwem zeugmy jest hypozeuxis.
Rodzaje zeugmy
- Protozeugma – A(B+C), element A znajduje się na początku wypowiedzi (
łaknął [A] sławy [B] i zaszczytów [C]
). - Mezozeugma – element A znajduje się pośrodku (przykład:
Ani ojciec [B], ani matka [C] nie mogli mu tego wyperswadować [A]. Ani nawet żona [D]!
) - Hypozeugma – (B+C)A, element A znajduje się na końcu wypowiedzi (
rodacy moi [B], Rzymianie [C], przyjaciele [D], użyczcie uszu mi [A]
– William Szekspir, Juliusz Cezar w tłumaczeniu dosłownym). - Diazeugma – inaczej dysjunkcja.
- Epizeugma (adjunkcja) – wg antycznego podręcznika Rhetorica ad Herennium – protozeugma lub hypozeugma.
Przykłady zeugmy
— W każdym razie trzeba do niej posłać doktora. Którego? Zenon zatrzymał się, myślał chwilę, wzruszył ramionami.
— No cóż, specjalista tu jest jeden – Lefeld. Tym razem nie decydowała się łatwo.
(Zofia Nałkowska, Granica, przykład diazeugmy)
Bóg wszechmogący udzielił królowi Bolesławowi tyle dzielności, potęgi i zwycięstw, ile w nim samym obaczył dobroci i sprawiedliwości wobec siebie oraz wobec ludzi.
(Gall Anonim, Kronika Polska, przykład protozeugmy)
Nel pracowała jednak nadzwyczaj gorliwie i w końcu małe jej paluszki stały się tak zręczne, że ani Staś, ani Mea nie mogli jej w robocie nadążyć. Sił jej teraz nie brakło.
(Henryk Sienkiewicz, W pustyni i w puszczy, przykład hypozeugmy)